tommie luyben 

CJP sprak met meestervertalers Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes, die zich zonder schroom echte ‘James Joyce-experts’ noemen. Ze vertaalden al eerder Finnigans Wake, Ulixes en Zelfportret van de kunstenaar als jonge man van de Ierse James Joyce, één van de grootste schrijvers van de twintigste eeuw, maar ook liedteksten van Bob Dylan en The Beatles. Op 1 maart verscheen hun nieuwste boek Dublinezen; een vertaling van Joyce’s debuut Dubliners (1914).

 

Vertalen is niet zo’n eitje als het lijkt. Ooit geprobeerd een Engels liedje van Nederlandse woorden te voorzien, zonder dat het een kromme bedoening wordt? Juistem. Dat schud je niet zomaar uit je mouw. Vooral niet de werken van James Joyce, die volop experimenteerde met symbolisme en woordgebruik. Geïnspireerd door de puike prestatie van vertaalvirtuozen Erik en Robbert-Jan, besloot ondergetekende de stoute vertaalschoenen aan te trekken. Geen makkelijke opgave. Godzijdank kwam het duo met deze ultieme hoe-vertaal-je-een-meesterwerk-tips.

​

TIP EEN

Wat een werk een meesterwerk maakt heeft vooral te maken met de stijl. Waarom is die zo bijzonder? Is het de stijlvernieuwing? Is het de muzikaliteit? Kortom: wat maakt het boek anders dan andere boeken?
Bij tip één krijg ik onmiddellijke vertaalstress: welk boek ga ik aanpakken? Wat is een meesterwerk? Ik kom niet weg met Roald Dahl’s chocoladefabriektaferelen. Bij Alice in Wonderland van Lewis Caroll dreinen al Disney-liedjes in mijn hoofd en aan Shakespeare durf ik mijn vingers helemáál niet te branden. Jaren terug las ik A Clockwork Orange van Anthony Burgess, waarvan de Engelse editie nog steeds in mijn boekenkast prijkt. Dat past mooi in de lijn van Dublinezen, want Burgess bleek een groot fan van James Joyce en zijn gevoel voor woordgebruik en stijl. Deze inspiratie is duidelijk terug te vinden in A Clockwork Orange. Enorm bepalend en bijna onbegrijpelijk zelfs, is de bizarre slang die Burgess in zijn anti-utopische roman gebruikt. Challenge accepted!

​

TIP TWEE

Kun je de effecten van die stijl omzetten in het Nederlands? Zoek de bijzonderste passage op en kijk hoe het in het Nederlands net zo bijzonder kan worden. 
Dit sinaasappelboek zit boordevol gezelligheid, zoals geweld, verkrachtingen en martelingen. Waar te beginnen met vertalen? Bij het begin, lijkt me handig. Burgess zet hier meteen de toon van het hele boek.

​

‘What’s it going to be then, eh?
   There was me, that is Alex, and my three droogs, that is Pete, Georgie, and Dim, Dim being really dim, and we sat in the Korova Milkbar making up our rassoodocks what to do with the evening, a flip dark chill winter bastard though dry. The Korova Milkbar was a milk-plus mesto, and you may, O my brothers, have forgotten what these mestos were like, things changing so skorry these days and everybody so quick to forget, newspapers not being read much neither.’

 

Droogs? Rassoodocks? Mesto? What the fuck?! Waar heeft onze goede vriend Anthony het over? De tieners in het boek spreken de futuristische straattaal nasdat: een mix van Engels, Russisch en wat zelfverzonnen shizzle. De Jeugd van Tegenwoordig kan er een puntje aan zuigen. Gelukkig biedt de woordenlijst achterin en een online Russische vertaaltool soelaas. Ready, set, vertaal!

 

‘Dus, wat wordt ‘t?
   Ik, Alex dus, en mijn drie droegen, Piet, Sjorske en Mat, Mat altijd afgemat, en we zaten in de Korova Melkerette te stroeisplannen wat te doen deze avond, een sprouwkouwe donkere, -maar droge- winterse ploertenavond. De Korova Melkerette was een melkplus-kabak, en welllicht bent u, mijn waarde broeders, alweer vergeten hoe kabakken toen waren, alles verandert zo jakker tegenwoordig en iedereen vergeet zo rap, niemand die nog kranten leest.’

​

Als je echt geen donder van de bovenstaande tekst snapt, hier een kleine woordenlijst om je op weg te helpen. 
droegen: vrienden  -  Melkerette: melkcafé  -  stroeisplannen: plannen  -  sprouwkouwe: nare koude  -  kabak: café, restaurant  -  jakker: snel

​

TIP DRIE

Lees alles wat los en vast zit, over het boek, over de schrijver, maar ook oude vertalingen. Wees niet bang voor beïnvloeding of diefstal. Iedereen doet het toch weer anders.
Researchen dus. Zo leer ik dat het laatste hoofdstuk werd geschrapt in de Amerikaanse uitgave, waardoor het boek een zwartgalliger einde kreeg. De inspiratie voor het boek was sowieso geen feest. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd Burgess’ zwangere vrouw verkracht en zwaar mishandeld door een groep Amerikaanse soldaten, waarna ze een miskraam kreeg. Om te dealen met zijn woede, schreef Burgess A Clockwork Orange (1962). Het boek brak pas internationaal door na Stanley Kubricks verfilming in 1971.

​

Voor het betere spiekwerk charter ik de vertaling van Harm Damsma en Niek Miedema uit 2012. Hoe brachten zij het er vanaf? Behoorlijk goed. Voordat ik teveel beïnvloed word, lap ik toch regel drie aan mijn laars en laat die andere vertaling voor wat het is. Ik heb de handen vol aan mijn eigen tekst.

​

TIP VIER

Lees je vertaling hardop en voortdurend over. Zo behoudt de stijl eenheid en gaat het boek, ook in de vertaling, leven. 
Toen ik in groep zes van basisschool De Leyhoeve zat, was ik voorleeskampioen van de klas. Eens een goede voorlezer, altijd een goede voorlezer, hoop ik. Met al mijn inlevingsvermogen probeer ik de zinnen tot leven te wekken. Een goede tip blijkt, want zo kun je dus checken of je tekst ritmisch goed loopt.

​

TIP VIJF

Veeg niets onder het tapijt. Vertaalproblemen zijn leuk! Als het moeilijk is, doe je er maar wat langer over. Leg niet uit wat er staat; een vertaler is geen woordenboek. 
Creatief met je tekst omgaan is inderdaad veel leuker dan letterlijk woord voor woord te werk gaan. Druk je eigen stempel op de tekst; wees een vertolker in plaats van een vertaler. Helaas staat er alweer een volgende deadline op me te wachten, dus de overige bladzijden van A Clockwork Orange moeten helaas naar mijn inspanningen fluiten. Nou, vooruit. Nog één lastige zin dan. Om het af te leren.

​

‘I gave them the ultra-violence, the crasting, the dratsing, the old in-out-in-out, the lot, right up to this night’s veshch with the bugatty starry ptitsa with the mewing kots and koshkas.’

​

Pure abacadabra dit. Ik word er bijna een getikte sinaasappel van.

​

‘Ik gaf ze het ultrapakket, het jatsen, het kratsen, de gouwe ouwe in-uit-in-uit, de hele santenkraam, helemaal tot aan het stoeka van de avond, die gebokte starrige zenska met d’r mauwende kotten en kosjkas.’

jatsen: stelen  -  kratsen: vechten  -  in-uit-in-uit: geslachtsgemeenschap  -  stoeka: ding  -  gebokte: rijke  -  starrige: ouderwetse  -  zenska: vrouw  -   kotten: katers  -  kosjkas: poezen